De comeback

Julia Roberts als docent Katherine Watson in de speelfilm Mona Lisa Smile van Mike Newell (2003)

1953. Katherine Watson (Julia Roberts) is als docent kunstgeschiedenis aangenomen op het prestigieuze Wellesley College voor vrouwen in Massachusetts. Op dit oerconservatieve opleidingsinstituut volgen bevoorrechte studenten een strak geredigeerd studieprogramma dat volledig geënt is op hun toekomstige sociale rol als echtgenote.

De cultuur op het Wellesley is duidelijk anders dan op ‘gewone’ universiteiten: gedisciplineerd en autoritair. Van de studenten wordt niets anders verwacht, dan dat zij zich met toewijding het vaste lesmateriaal geheel eigen maken. Katherine, die een andere studieachtergrond heeft en een vrijdenker is, wordt al snel met de cultuur van Wellesley geconfronteerd. Haar eerste college loopt tot haar schrik anders dan ze gewend is en mondt uit in een nachtmerrie.

De studenten stellen haar tijdens haar eerste les genadeloos op de proef. De slimme dames zijn zo thuis in de gebruiken en etiquetten van Wellesley en hebben zoveel kennis van het voorgeschreven studiemateriaal, dat zij de kersverse docent in alles de baas zijn. Ze geven haar geen enkele kans om de toon te zetten of ook maar enigszins indruk te maken. Katherine blijft na de les confuus en verslagen achter in de verlaten collegezaal. De vuurproef is niet doorstaan, ondanks haar voorbereidingen en ondanks de waarschuwingen van een collega: ‘Be carefull, they can smell fear,’

In het bijgevoegde filmfragment is te zien hoe het Katherine vergaat bij haar tweede college. Dit zal heel anders verlopen dan het eerste. Het is duidelijk dat Katherine goed nagedacht heeft over wat er aan de hand was bij het eerdere college. Ze had geen lijn uitgezet en de studenten teveel ruimte gegeven, waardoor ze de regie verloor. Het gevolg was, dat ze direct met haar de vloer hadden aangeveegd. Katherine had hun geweld passief over zich heen laten komen en zich zonder verzet laten meesleuren, geïmponeerd door het dwingende gezag van het voorname instituut, maar vooral overrompeld door het hautaine gedrag van de studenten. Ze was onzeker geworden en niet zichzelf gebleven.

Naast haar eigen zwakte had Katherine nog iets ontdekt: een zwakte aan de kant van de studenten. Deze waren stuk voor stuk ‘bright’, maar binnen de grenzen van het vaste opleidingsprogramma en het lesmateriaal. Daarbuiten waren ze onzeker en onbekwaam. Ondanks hun kennis waren ze totaal niet getraind in zelfstandig denken. Daar ziet Katherine bij de studenten een onbenut potentieel dat ze aan wil boren. Ze is er van overtuigd dat ze daarmee een zinvolle bijdrage levert aan het onderwijs van Wellesley, hoezeer dit ook haaks staat op het vigerend beleid van het instituut. Met die moedige, wat rebelse instelling gaat ze in het tweede college aan de slag.

Vanaf het begin van het college daagt ze de studenten uit en zet meteen de toon. Ze laat op een groot scherm een afbeelding zien van ‘Karkas’ van de kunstschilder Chaïm Soutine. Dit is voor de studenten een verwarrend beeld, omdat het niet terug te vinden is in het lesmateriaal (“It’s not in the syllabus..?”), maar ook omdat ze niet begrijpen wat het “groteske” schilderij met kunst te maken heeft. Door intelligent in te spelen op de soms felle reacties, weet Katherine de studenten op slimme wijze steeds een stap voor te blijven en de regie te houden.

Ze doet dat heel bekwaam. Ze blijft niet tegenover de studenten staan, maar gaat tussen hen in zitten, maakt gebruik van de onderlinge dynamiek en spanning tussen de studenten, gaat niet in de verdediging, blijft scherp, gebruikt humor, keert antwoorden om, laat steeds weer andere gezichtspunten zien en houdt het gesprek open. Zo weet ze hen ongemerkt toch rond te leiden langs enkele belangrijke esthetische vraagstukken. Maar bovenal weet ze de studenten, al is het maar voor even, te laten proeven aan wat de spirit van zelfstandig denken is. En de vonk slaat over. Ondanks de verwarring die Katherine’s interventie brengt, dwingt ze bij meerdere studenten respect af. Na het debacle van het eerste college, komt ze door haar sterke optreden weer als stille overwinnaar terug in haar rol als docent.

Zie hier het fragment (2 min 37):