De Sneeuwkoningin en de vervormde waarneming
In veel films maakt de hoofdpersoon ongeveer de volgende ontwikkeling door: voelt zich geroepen een avontuur te beginnen, overwint weerstanden, bouwt iets op, behaalt succes, beleeft een onverwachte omslag, ziet de opgebouwde wereld instorten, lijdt een pijnlijk verlies, valt diep, raapt zichzelf toch weer bijeen, sterkt aan, recht de rug en begint gelouterd opnieuw. Joseph Campbell, Christopher Vogler en Manfred van Doorn hebben die cyclus ieder op hun eigen wijze prachtig en inspirerend in hun boeken beschreven.
Deze cyclische verhaallijn is voor veel mensen direct herkenbaar, omdat deze de bekende fases in ons leven weerspiegelt waar we voortdurend zelf doorheen gaan en de hoofdrol in spelen. Soms zitten we aan de opbouwkant van de ontwikkeling, vol kansen en mogelijkheden; maar soms zit het goed tegen en doorlopen we genadeloos de schaduwkant van het leven waar het geluk ons volledig in de steek lijkt te laten. Dan dolen we richtingloos door het verwoeste landschap van ons gevoel en wordt alles overheerst door de verslagenheid over het verraad en het vernederende verlies van de wereld die we met zoveel liefde hebben opgebouwd.
De neiging om dan in woede om ons heen te gaan slaan, of in zieligheid bij de pakken neer te gaan zitten is groot en lucht ook wel eens op, maar leidt tot niets. Bevredigender is het om net als de trotse filmhelden het verdriet in waardigheid te dragen, de boosheid in toom te houden, scherp te blijven denken, doortastend te handelen en de tijd het werk te laten doen. Door die morele overwinning slagen de helden er meestal in de verblinde agressor te overwinnen, maar ook om over de chaos heen te stappen, niet meer om te kijken en hun leven weer op te bouwen.
Een cruciale vraag is waardoor het omslagpunt ontstaat? Deze vindt in de verhaalcyclus vaak plaats na de euforie over het behaalde succes en het streven dit geluk blijvend vast te houden, wat meestal maar even lukt. De aanleiding tot de omslag is vaak een alles op zijn kop zettende gebeurtenis waar geen rekening mee is gehouden en die soms abrupt, maar ook wel onmerkbaar in de opgebouwde wereld een verzwakking aanbrengt, deze kwetsbaar maakt en van binnen uit ondermijnt.
In films en boeken zijn vele voorbeelden van zo’n omslag te vinden. Een mooi voorbeeld is het bijzondere sprookje van Hans Christian Andersen, de Sneeuwkoningin. Het diepe verhaal vertelt over de onverwachte verstoring van de gelukkige jeugdliefde tussen Kay en Gerda. De omslag ontstaat, omdat Kay door stom toeval onder invloed komt te staan van de ijzig verstandige Sneeuwkoningin die om haar macht te behouden alle warmte uit de wereld wil bannen. Het gevolg van die invloed op Kay is, dat zijn verliefde hart geleidelijk verkilt. Alles waar hij van hield wordt in zijn geest vervormd, verliest waarde en hij ziet niets meer als voorheen, ook zijn geliefde niet. De geliefden worden snel uit elkaar gedreven. Als de betoverende Sneeuwkoningin Kay dan een keer kust gaat hij direct met haar mee en als zij hem nog een keer kust is Kay Gerda voorgoed vergeten.
Gerda kan Kay echter niet vergeten en gaat jaren later als zij volwassen is toch naar hem op zoek. Als zij hem na een barre reis tot haar vreugde in het ijspaleis van de Sneeuwkoningin vindt, reageert hij niet eens, omdat hij zijn gevoel volledig verloren heeft. Op dat afschuwelijke moment van waarheid, barst Gerda in tranen uit. En dan, op dat absolute dieptepunt in het verhaal, gebeurt er een wonder: de warme tranen van Gerda die over Kay’s borst rollen ontdooien zijn hart. Kay komt weer tot zichzelf, herkent zijn vriendin en ziet in haar weer de schoonheid die zij altijd was. De betovering is verbroken. Samen weten zij aan de macht en de kilte van de Sneeuwkoningin te ontkomen en gaan zoals te verwachten, geheel conform de verhaalcyclus, de mooie uitdaging van een nieuwe oproep aan.
OBSERVATIONS 
Men kan zich afvragen of de (cyclische) ontwikkeling in menige verhaallijn, zoals die wordt beschreven, en de ‘bekende fasen in ons leven’ ook werkelijk bestaan of slechts een uiting zijn van een bepaalde kijk op het leven – in dit geval gestuurd door een lager delingsdenken.
De ‘cyclus’, die hier wordt geschetst, lijkt meer op een lineaire ‘ontwikkeling’, die nog min of meer onontkoombaar is. Avontuur, weerstand, opbouwen, succes, omslag, neergang, verlies en dan weer omhoog naar een ‘gelouterd’ begin. Het doet mij denken aan de Middeleeuwse plaatjes van het Rad van Fortuin en de vier fasen: regno (de top), regnavi (de weg naar beneden), sum sine regno (de bodem) en regnabo (de weg omhoog).
Dat is inderdaad een cyclische beweging (het wiel), maar in feite meer een lineair gebeuren: van de grootste hoogten naar de diepste dalen en weer terug. Een soort lineaire golfbeweging. Niets ten nadele van de Middeleeuwse illustratoren van de ‘gang door het leven’ (eigenlijk een beheersing van de ‘macht’ over het leven), maar we moeten hun denkwereld scherp in kaart brengen: zij waren tweedelingsdenkers (vanuit een oppositie), ondanks het cyclische karakter (van het rad van fortuin) en de vier fasen.
De ‘Werdegang’ van het leven, zoals hierboven aangegeven, komt in feite tot stand door een vervormde waarneming – of liever gezegd: een beperkende waarneming. De ‘ups’ en ‘downs’ zijn door onszelf gedefinieerd. Wat is nu eigenlijk het ‘succes’ toen het leven ons toelachte. En waarom zou de wereld instorten, wie bepaalt dat? En het ‘omslagpunt’, wordt dat niet aangebracht in een meetsysteem dat we zelf hanteren (in een lager delingsdenken)? En zelfs de loutering, de weg omhoog – dat is niet anders dan de waardering, die wij er in ons eigen (beperkte) meetsysteem aan geven.
Misschien moeten we de moraal van het verhaal van de Sneeuwkoningin in een ander licht zien. En misschien moeten we de ‘macht’, die we over het leven denken te hebben, in een andere vorm uitdrukken. Met andere woorden: het waarderingssysteem, dat is gebaseerd op tegenstellingen, moet worden verlaten en vervangen door een andere benaderingswijze. In dit geval wil ik wijzen op het vierdelingsdenken (quadralektiek), waarin de ‘macht’ (de zichtbare zichtbaarheid, de ‘top’, het terrein van de tegenstellingen) maar een bescheiden plaats krijgt in het spectrum van de communicatie. Het verhaal van euforie, geluk, neergang en verdriet krijgt dan een geheel andere wending. Het kan zelfs een soort troost zijn om te beseffen dat er een andere kijk mogelijk is op de situatie waarin we onszelf bevinden.
Marten
‘Het kan zelfs een soort troost zijn om te beseffen dat er een andere kijk mogelijk is op de situatie waarin we onszelf bevinden’, schrijft Marten Kuilman in een reactie op mijn blog. Dat is een opmerkelijke gedachte, die aandacht verdient. Om die andere kijk te bereiken moet ik, volgens Marten, als ik hem goed begrijp, uit de greep van het rechtlijnige ‘denken in tegenstellingen’ komen. De vraag die dat bij mij oproept is of dat kan? En of die andere manier van denken uitkomst biedt voor het dragen van de ‘gevoelde’ ellende die mensen in het leven overkomt? Staat de cyclische logica van ons gevoel wel ander denken toe inzake de ondermaanse beslommeringen als wonen, werk, liefde, gezondheid, etc? Kun je anders denken dan in termen van succes of falen, geluk en verdriet, vallen en weer opstaan? En als dat al kan, wil ik dat dan ook wel?
Volgens de oude Griekse filosoof Ptolemeus draait de zon om de aarde. Inmiddels weten wij na Copernicus dat dit niet klopt. Echter als ik op een mooie ochtend met de hond ga wandelen, dan beleef ik de wereld zoals Ptolemeus en ik zie geen enkele reden om daar van af te zien, ook al klopt het niet vanuit een ander, wetenschappelijk, standpunt. Voor zover ik dat nu zie, behoren onze life-events ook tot het Ptolemeïsche wereldbeeld, waar het eenvoudige ‘cyclische’ denken in tegenstellingen en lineaire golfbewegingen eigenlijk prima bij past. De cycli in het werkelijke leven hebben weliswaar (en jammer genoeg) weinig te maken met de romantische interpretaties van de cyclus zoals we die in films zien, maar ik zie nog niet voor me, dat ik aan een ander meetinstrument de voorkeur zou geven. Dat ik vanuit een filosofisch standpunt het niveau van het tweedelingsdenken kan trancenderen en het ondermaanse spektakel vanuit een breder, bijvoorbeeld quadralectisch, perspectief kan bezien, biedt natuurlijk wel enige troost en steun. Ik kan er even schuilen voor al te veel heftigheid, maar het lost de levensvraagstukken niet op.
Beste Menno, dit sprookje is op heel mooie en betoverende wijze verteld door poppentheater Koekla. Voor heel kleine kinderen, vanaf 4 jaar. Zo wonderschoon en betoverend poppentheater dat ik er als moeder helemaal in meegevoerd werd. In mijn coachwerk staat dit thema heel erg centraal: Volwassenen mogen en kunnen weer voelen waardoor ze hun keuzes met hun hart en hun verstand maken.
Kaj en Gerda (Sneeuwkoningin)
http://www.koekla.nl/voorstellingen: Kaj en Gerda. Prachtige poppen, prachtige muziek en belichting.
Groet, Karin
Dank voor de reactie en de link.
Ja mooi Menno! Dat boek van Campbell heb ik ook gelezen! Bye! Hoe istie trouwens??? Groet van ons, Hennie en Peter
Ha Menno, mooi stukkie weer! Ik ken het verhaal van de sneeuwkoningin ook uit het jeugdtheater. Weet niet meer van wie, wel dat we allemaal meegesleept werden door het verhaal en dat Jip als 7 of 8 jarige helemaal verliefd werd op de sneeuwkoningin!! Bleek een heel leuke dame die van haar troon kwam en Jip een handtekening en een kus!! gaf. gelukkig bevroor zijn hart niet:) Misschien was hij nog te jong om echt te bevriezen….
Ojee, nou ja, het zal wel goed komen.. 😉
Mooie metafoor, ben benieuwd of de lezers hun omslagpunten in het leven willen delen. Dat biedt hoop en inspiratie voor de andere(n).
Je kunt op vele manieren kijken naar de gang van het leven, zo blijkt uit de reacties. Maar hoe je er ook naar kijkt, je hebt het uiteindelijk maar ‘gewoon’ te doorstaan. Ook als het je even niet toelacht. Maar gelukkig schijnt achter de wolken de zon….geen ingewikkelde theorie maar dagelijkse praktijk van alle tijden….