De kunst van het vertellen (2): Leonard Bernstein

Leonard Bernstein, Norton lectures ‘The Unanswered Question’, Harvard, 1973

Leonard Bernstein staat bekend als een getalenteerd en veelzijdig mens. Hij was pianist, dirigent én componist, maar was daarnaast ook nog eens, wat minder bekend is, muziekpedagoog en begiftigd met een uitzonderlijk verteltalent. Er zijn op Youtube veel videofragmenten te vinden waarin die vertelkunst van Bernstein te bewonderen is, al wordt daaraan nooit expliciet aandacht besteed. Als geen ander was hij als musicus en ‘scholar’ geëquipeerd en actief om mensen met zijn verhalen in te wijden in de geheimen van de muziek.

Een goed voorbeeld van zijn vertelkunst is te zien en te horen in de in 1973 op Harvard gegeven Norton-lectures met de titel: ‘The Unanswered Question’. In 6 lezingen van in totaal zo’n 13 uur gidst hij zijn publiek verhalend en spelend op de piano door de wereld en de geschiedenis van de muziek. Daarbij doet hij verslag van zijn zoektocht naar de door hem veronderstelde verborgen ‘grammatica’ die in de muziek schuilgaat en die ontdekt kan worden in de vele manifestaties van de muziek door de tijden heen.

Het is een louterende ervaring om mee te maken hoe Bernstein je vertellend bij de hand neemt en langs meerdere componisten voert om dit grammatica-vraagstuk te begrijpen. Hij maakt door zijn taalgebruik, wisseling van gezichtspunten en pianobegeleiding de complexiteit van het vraagstuk toegankelijk en leidt je op een geleidelijke en aansprekende wijze naar de muziek-theoretische ontdekkingen die hij heeft gedaan. Van die vertellende kennisoverdracht zonder slides kan onze powerpoint-cultuur nog heel wat leren.

Om een indruk te krijgen van de indrukwekkende lezingencyclus en de vertelkunst van Bernstein heb ik een fragment uit één van de lezingen bijgevoegd. Daarin vraagt hij zich af wat muziek – als taal – uitdrukt en hoe muziek dat doet?

Het fragment begint met de vraag: voelen wij het zelfde als wat Beethoven voelde toen hij zijn muziek componeerde? Bij het toelichten van die vraag zie je Bernstein als verteller vele gedaanten aannemen: natuurlijk die van ‘scholar’, maar ook die van pianist, entertainer, acteur, cabaretier, komiek, historicus en filosoof. Steeds belicht hij zijn wetenschappelijke onderwerp vanuit een ander perspectief om er met zijn publiek geleidelijk meer ‘zicht’ op te krijgen. Nooit wordt het volledig abstract. Alles wat hij vertelt, hoe nieuw ook, blijft herkenbaar, omdat de vertrouwde wereld van ‘common sense’ en het voor iedereen waarneembare niet losgelaten wordt. Doordat Bernstein de wereld via zijn verhalen grondiger belicht, wordt deze van zijn oppervlakkigheid bevrijd en in het gezamenlijke ontdek-spel zichtbaarder en toegankelijker gemaakt. Zijn weg naar kennis vervreemdt je niet van de wereld, maar brengt je dichter naar de wereld toe.

Dat gaat niet vanzelf. Bernstein vraagt véél van zijn publiek. Máár hij vraagt geen geleerdheid. Hij vraagt langzame aandacht, concentratie, geduld, affiniteit met het onderwerp, passie en nieuwsgierigheid, maar geen specifieke theoretische voorkennis. Het zijn die eigenschappen die de motor vormen achter de verdiepende inzichten die met hulp van begenadigde vertellers en gidsen als Bernstein bereikt kunnen worden.

Tot slot. De inhoudelijke vraag wat de muziek uitdrukt, wordt door Bernstein niet eenduidig beantwoord: ‘I know what I am feeling ….., but did Beethoven feel all that, or anything like it? …Ofcourse we will never know. We can’t call him up.’  

Wel weten we, volgens Bernstein, hoe muziek iets uitdrukt, namelijk via beeldspraak (metaphor). Beeldspraak maakt het mogelijk om aan alles een naam te geven, ook aan ons innerlijke leven, de dingen die anders niet onder woorden zijn te brengen, zoals het psychische landschap van onze gevoelens en daden. En hij besluit het fragment met de woorden: ‘And it is thus that…… especially music … through its specific and farreaching metaphorical powers, can and does name the unnameable, and communicate the unknowable.’

Ik kan geen betere reden bedenken waarom muziek zo belangrijk voor ons is.

Zie hier het fragment:

.