Salieri beluistert het Adagio van Mozart’s Serenade in B-flat en wijst op het sublieme ervan.
Het is alweer 30 jaar geleden dat de film Amadeus van Milos Forman werd uitgebracht. Deze tijdloze klassieker vertelt het verhaal van Wolfgang Amadeus Mozart vanuit het twijfelachtige perspectief van de inmiddels oud en ‘gek’ geworden hofcomponist Antonio Salieri die in de film de antagonist en geheime rivaal van Mozart is. In deze psychologische thriller die zich afspeelt in het 18e eeuwse Wenen tijdens het bewind van de Oostenrijkse keizer Joseph II komen meerdere onvergetelijke en educatieve fragmenten voor. Eén van die fragmenten, met Salieri in de hoofdrol, heeft mij op het spoor gezet van een specifieke vorm van storytelling die ik ‘toelichtende vertelkunst’ noem. Ik ga daar nader op in, maar voor de context eerst een korte introductie op de film.
De ‘story of Amadeus’ wordt door Salieri opgebiecht aan een priester die de oude suïcidale patiënt in de inrichting een bezoek brengt om diens lijden te verlichten. Salieri die eerst niets van de priester wil weten, vertelt uiteindelijk openhartig zijn ‘waanzinnige’ verhaal: over de rol van Mozart in zijn leven, over zijn jaloezie jegens diens uitzonderlijke muzikaliteit, maar ook over zijn afkeer van Mozarts vulgaire en obscene gedrag. Salieri biecht ook zijn boosheid op over God’s onrechtvaardigheid: hoe kan God een ordinair mens als Mozart begiftigen met zoveel talent en hij klaagt God ook aan als schuldige voor zijn eigen middelmatigheid als componist. En ten slotte vertelt hij over het ontstaan van zijn boosaardige plan en de misdaad die hij begaan heeft om zijn vernederende en ondraaglijke verlies ten opzichte van Mozart én God te wreken. De aimabele priester is inmiddels totaal onthutst.
Het is echter niet alleen de frustratie en waanzin die Salieri kenmerken; er is ook een sympathieke kant. Door alle wrok, rancune en gekheid heen klinkt op de achtergrond steeds zijn diepe besef van het begenadigde talent van Mozart, en zijn liefde voor diens ‘goddelijke’ muziek.
In het specifieke fragment, gaat het over zijn bewondering voor die muziek. Salieri vertelt de priester dat hij na de eerste ontmoeting met Mozart kort een blik kon werpen op de bladmuziek van diens Serenade in B-flat, K.361. Vervolgens beschrijft hij in enkele zinnen (terwijl je op de achtergrond het Adagio van de Serenade hoort) wat hij bij het lezen van die muziek beleeft. En over die bijzondere beschrijving wil ik het hebben.
Die beschrijving gaat namelijk verder dan wat statische inhoudelijke opmerkingen over Mozart’s muziek of het poneren van een mening over de kwaliteit ervan. Er komt ook een proces op gang. Wat er gebeurt, is dat je, kijkend naar de film, door de woorden van Salieri ongemerkt dichtbij de muziek van Mozart wordt gebracht. Door zijn begeleidende opmerkingen die de melodische lijn van het Adagio volgen en belichten, wordt je meegenomen om iets te horen wat je anders niet was opgevallen. Je wordt je er pas bewust van als je er naartoe bent geleid. Salieri laat je als het ware (mee)luisteren; laat je even proeven aan wat aan de muziek van Mozart beleefd kán worden. Hij gidst je door het muziekstuk heen en richt je aandacht steeds op die momenten waarop de muziek aan het sublieme raakt en haar diepgang openbaart; momenten die je zonder die begeleiding waarschijnlijk nooit had ontdekt.
Kortom, de gids Salieri ontsluit met zijn woorden de muziek en maakt deze ‘zichtbaar’ en toegankelijk. Elke opmerking die hij maakt belicht én karakteriseert een beweging in de muziek en laat je er méér aan beleven dan een oppervlakkige beluistering kan bieden. Door zijn vertelkunst gaat er, hoe bescheiden ook, een nog onbekend deel van de wereld voor je open.
Bij het zien van dit prachtig geregisseerde fragment werd in één klap mijn interesse in deze toelichtende en verrijkende vertelkunst gewekt. In de jaren daarna heb ik er nog vele andere inspirerende voorbeelden van gevonden. Als ik de Engelse kunsthistoricus Simon Schama over Rothko of Turner hoor praten, Leonard Bernstein het eind van de 9e symfonie van Mahler hoor toelichten, maar ook dichter bij huis, recent en onverwacht, Hans Dorrestijn een baardmannetje hoor beschrijven, dan weet ik dat ik met mijn waardering voor deze vertelkunst niet alleen sta.
Het korte filmfragment eindigt ermee dat de nog jonge Salieri ontroert en in vervoering voor Mozart’s bladmuziek staat, en opeens abrupt naar de bittere werkelijkheid wordt teruggetrokken door een getergde Mozart die op een onbehouwen manier de bladmuziek voor de neus van Salieri van de standaard weggrist en er gehaast vandoor gaat, Salieri geschokt en verbijsterd achterlatend.
Zie hier het fragment:
OBSERVATIONS 
Het lijkt erop dat de verteller een bepaald zintuig, in dit geval het gehoor, verscherpt. Zoals dat in een hoorspel ook gebeurt. Met name kleine kinderen vinden het heerlijk zich te verstoppen en naar de verhalen van volwassenen te luisteren. Misschien dat elk zintuig zo zijn fase heeft in de ontwikkeling van mensen. Mooi hoe hij zijn woorden ondersteund met gebaren als een dirigent. Zoals in sommige dansen de bewegingen het verhaal vertellen, zo is dat ook te zien bij hem. En hij leidt ons in in de manier waarop ook muziek ons verhalen vertelt. Het verhaal als de basale structuur van het leven en de mens via woorden, dans, muziek of enig andere uitingsvorm dan ook, zijn vertolker.
Iris, dank voor je reactie. Het geheim van een boeiend verhaal (of presentatie) is m.i. inderdaad dat de zintuigen van de luisteraar betrokken worden bij de beleving, feitelijk (bijvoorbeeld laat muziek horen) of via een herinnering (laat ze zich de muziek voorstellen). Zo komt er leven in een verhaal. En dat gebeurt in de toe-lichtende vertelkunst.
Leuke blog Menno, het is maar weinigen gegeven zo meeslepend te kunnen vertellen. Al lezende moest ik inderdaad denken aan Hans Dorrestijn en de manier waarop hij vogels beschrijft, grappig dat ook letterlijk aan het einde van je blog te lezen. In de laatste baardmannetjes omschreef hij het gezang van een van de vogeltjes als “ingetogen als een bries in een glas kinderlimonade”. Ik begin jullie (de vogelmusketiers) BIJNA te begrijpen 😉
Wat leuk om van jou deze reactie te ontvangen. Die Dorrestijn vond ik altijd een beetje een aanstellerige zeurpiet, maar zijn observaties zijn soms buitengewoon mooi en treffend beschreven.