Samenwerken tussen organisaties blijft lastig. Hoe komt dat? En hoe verander je dat? Het eerste deel van de filmtrilogie ‘The Lord of the Rings’ naar het boek van Tolkien geeft een kleine aanwijzing.
Samenwerking tussen organisaties in ketenverband blijft een lastig vraagstuk. De reden is simpel. Op de achtergrond spelen bij de betrokken organisaties altijd waarden en belangen mee, die ze voor geen goud kwijt willen: zelfbeschikking, eigen identiteit, vrijheid, strategische belangen enzovoort. In de praktijk blijken de uiteenlopende waarden en belangen vaak moeilijk verenigbaar. Zelfs niet wanneer de noodzaak van gezamenlijk optrekken evident en urgent is.
Zijn er concrete aanwijzingen dat die belangen gevaar lopen door samenwerking? Meestal niet. Waar het vaak om draait is, dat het vertrouwen ontbreekt om het eigen lot mede in handen van een ander te leggen. De angst overheerst dat anderen onze belangen onvoldoende behoeden of zelfs misbruiken. Het gevolg is, dat het beschermen van het eigen belang zwaarder gaat wegen, dan de mogelijke winst van samenwerking.
Hoe doorbreek je dat wantrouwen? Er zijn mensen die denken dat, als het gezamenlijke ketenprobleem maar groot genoeg is, organisaties bereid zijn op hun belangen in te leveren. De praktijk wijst anders uit. Grote problemen stimuleren weliswaar de bereidheid om met elkaar te praten, maar trekken mensen niet over de streep om zichzelf opzij te zetten. Zo werkt het niet; maar wat werkt dan wel?
Een mogelijke aanwijzing daarvoor is te vinden in deel 1 van de verfilming van het boek van Tolkien ‘The Lord of the Rings’. De bedoelde scene heet The Council of Elrond. In dit fragment zijn vertegenwoordigers van de vier volkeren van Midden-Aarde bijeengekomen om onder voorzitterschap van gastheer Elrond met elkaar te spreken over het vernietigende gevaar uit Mordor dat hen allen in hun voortbestaan bedreigt. Het gevaar is zo groot dat de volkeren zich wel moeten verenigen, omdat ze anders kansloos ten onder gaan. Er is geen keuze. Er moet samengewerkt worden.
Ook is duidelijk wat er moet gebeuren. Eén van de aanwezigen moet namens alle volkeren een levensgevaarlijke missie volbrengen. De ring van het kwaad die bij toeval in het bezit van de Hobbits is gekomen, moet naar Mount Doom gebracht worden en vernietigd worden in het vuur waarin deze gesmeed is. Dat is de enige manier om de macht van de vijand te breken. De vraag is wie die missie op zich gaat nemen?
Met het stellen van die vraag begint de belangenstrijd die hierboven al getypeerd is. Er breekt ruzie uit over wie van de aanwezige leiders de missie zou moeten vervullen. Het wantrouwen van de volkeren naar elkaar is te groot om iemand aan te wijzen. De Council lijkt te eindigen in een oeverloos gebekvecht tussen volkeren die niet tot elkaar weten te komen.
Als zelfs de voorzitter Elrond het geloof in een unanieme keuze lijkt op te geven, gebeurt er iets onverwachts. Plotseling staat de Hobbit Frodo op en zegt: ‘I will take the ring’. In eerste instantie wordt hij niet eens opgemerkt en ruziet iedereen door. Maar als Frodo zijn woorden herhaalt, krijgt hij opeens alle aandacht. Het spanningsveld ontlaadt en er daalt rust over de Council. Iedereen voelt dat er iets belangrijks gebeurt en dat ze een mogelijkheid over het hoofd hebben gezien.
Niemand van de Council had overwogen om een Hobbit te kiezen voor deze missie. Hobbits zijn een volk zonder macht en zonder werelds aanzien. Ze leven in een vredig isolement ver van het wereldtoneel. Een volk dat voor niemand een bedreiging vormt en waar ook niemand iets van verwacht. En toch neemt Frodo, die niets bezit dat hem in de wereld positie verschaft, het heldhaftige besluit om in het blokkerende vacuüm van de belangenstrijd de zware verantwoordelijkheid voor de missie op zich te nemen en daarmee het lot van allen te dragen. En hij schrikt er zelf van: ‘….though I do not know the way’.
De combinatie van Frodo’s moed, onpartijdigheid, kwetsbaarheid en verantwoordelijkheid creëert voor de anderen een mentaal veld waarin de belangenstrijd oplost en iedereen zich gerespecteerd voelt. Men ervaart dat het leiderschap dat met Frodo ontstaat niet op macht en hiërarchie is gebaseerd, maar op verantwoordelijkheid en vertrouwen. De volkeren hoeven geen pijnlijke offers meer te brengen en hun identiteit niet op te geven, maar kunnen in de vriendschappelijke ruimte die ontstaat hun unieke bijdrage leveren aan het totaal.
Wat Frodo door zijn ‘wezen’ bewerkstelligt is dat hij anderen uitnodigt het beste van zichzelf te geven terwille van het gezamenlijke doel. Zo vormt zich, nog vóór dat de plannen zijn opgesteld, het samenwerkingsverbond: the Fellowship of the Ring’. Dit verbond blijft binnen het gehele wijdvertakte verhaal de bindende kracht tussen de hoofdrolspelers.
Frodo brengt iets in waardoor een verbindend element in de samenwerking ontstaat. Dit noem ik het ‘Frodo-effect’. Bij de kunst van het samenwerken gaat het er om te ontdekken hoe dit effect binnen een samenwerkingsverband gerealiseerd kan worden. Hier ligt voor organisaties en landen die willen samenwerken een grote uitdaging voor de toekomst.
.
OBSERVATIONS 
Vandaag 27-5 op Business News Radio (BNR) een mooi voorbeeld van het Frodo-effect.
Er zijn Europese functies vacant. Iemand maakte de opmerking, dat de kandidaten van de kleine landen voor die functies een grote kans maken, omdat de grote landen elkaar het licht in de ogen niet gunnen.
Dit doet me denken aan Tolkien die Elrond in ‘The Fellowship of the Ring’ laat zeggen: “This quest may be attempted by the weak with as much hope as the strong. Yet such is oft the course of deeds that move the wheels of the world: small hands do them because they must, while the eyes of the great are elsewhere.”