Wagner’s magic

Ik hoor ze nog steeds in mijn geheugen, de rond draaiende propellers van tien of meer Amerikaanse helikopters die in de speelfilm ‘Apocalypse Now’ (1979) van Francis Ford Coppola een vernietigende verrassingsaanval uitvoeren op een jungle-dorp tijdens de Vietnamoorlog. We zien in de film, dat de sfeer onder de bemanning van de helikopters voorafgaand aan de aanval gespannen is; de mannen zijn in zichzelf gekeerd. Als ze hun actie beginnen zet iemand in één van de helikopters een bandrecorder aan met opzwepende klassieke muziek op volle sterkte. Dat zorgt direct voor een andere stemming en die alles overheersende muziek zal de sfeer van de hele luchtaanval gaan bepalen. Het trekt de mannen uit hun isolement, verbindt ze met elkaar en geeft ze moed. Ze worden boven hun persoonlijke angsten en twijfels uitgetild en smelten samen tot een krachtig vastbesloten collectief. Als de helikopters het dorp naderen zijn ze er helemaal klaar voor. Met een vreemd soort uitbundigheid, overmoed en ware doodsverachting worden de dorpsbewoners, groot en klein, zonder enige terughoudendheid, gewetenloos en genadeloos vanuit de helikopters door mitrailleurvuur om het leven gebracht. In no time is de missie geslaagd, een immens bloedbad achterlatend. 

Na de film was ik geschokt. Door het gruwelijke geweld in een oorlog, maar ook door de betoverende kracht en invloed van de muziek op mensen. Later leerde ik dat het muziek was uit de opera Die Walküre van Richard Wagner: ‘Die Walkürenritt’ (Ride of the Valkyries). De muziek is gebaseerd op een legende uit de Noorse mythologie waarin godinnen (Walküren) op gevleugelde paarden op het oorlogsslagveld op zoek zijn naar de zielen van gedode helden met als doel die over te leveren aan de god Odin die ze hard nodig heeft in de ‘hemelse’ strijd die hij voert. Wagner is er in geslaagd die legende buitengewoon overtuigend in zijn muziek tot leven te brengen. 

Het gebruiken van de ‘Walkürenritt’ door Coppola als achtergrondmuziek voor de aanval heeft tot gevolg, dat zich in de scene twee realiteiten met elkaar lijken te verbinden: die van de feitelijke helikopteraanval en die van de imaginaire bovenzinnelijke wereld die Wagner in zijn muziek tot uitdrukking brengt. Dit wordt onbewust door de helikopter-bemanning ervaren die door het ritme en de klanken van de muziek als gedrogeerd boven zichzelf uitstijgt tot een machtig collectief dat zonder vragen te stellen een onmenselijke opdracht van hogerhand uitvoert. Anderzijds valt ook de filmkijker zelf aan die betovering ten prooi. Door de muziek worden de helikopters ‘gevoelsmatig’ een soort gevleugelde paarden en worden de afgrijselijke gebeurtenissen die zich rond het vijandelijke dorp afspelen met behulp van ‘hemelse’ klanken onbewust ‘ergens’ in een heroïsche en esthetische context geplaatst die uiterst verwarrend werkt, omdat deze de gruwelijke realiteit op het slagveld verdoezelt. Ik hield er in ieder geval een dubbel en zeer onbehaaglijk gevoel aan over.  

Het is een geniale zet van Coppola geweest om juist deze muziek van Wagner te koppelen aan de scene met de helikopteraanval, omdat het twee realiteiten als puzzelstukken in elkaar laat passen. Coppola laat zo in deze anti-oorlogsfilm zien, hoe mensen tot daden gebracht worden waar ze normaal gesproken nooit aan zouden beginnen. Een fenomeen dat ook tegenwoordig aan de orde van de dag lijkt te zijn. Wellicht vandaag de dag niet met behulp van de muziek van Wagner, maar de mensheid beschikt inmiddels over veel meer tovertrucs en toverspreuken die kunnen worden ingezet; maar daarover een andere keer.

Ik denk niet dat het Wagner aangerekend kan worden, dat zijn muziek zo te gebruiken is. Het grote talent en genie van deze componist was, dat hij zich als mens diep in de verschijnselen van de natuur en de menselijke ziel kon inleven en in staat was deze doorleefde ervaringen later als componist weer in muziek om te zetten. Of het nu om een stormachtige bootreis, een landschap, een liefdesgeschiedenis of een oude legende ging, Wagner wist de essentie ervan te pakken en wonderschoon in harmonische klanken en tonen tot uitdrukking te brengen. Over dit bijzondere observatievermogen schrijft hij: Ich fühlte mich auserhalb der modernen Welt in einem klaren heiligen Aether elemente. Wellicht verklaart die mentale dispositie enigszins zijn oog, of beter, zijn gehoor voor wat er werkelijk in de dingen en gebeurtenissen leeft, waarna hij dit weer via de instrumenten, de zang en het dramatische schouwspel ook voor zijn publiek zichtbaar en hoorbaar wist te maken. En natuurlijk geldt dit voor veel meer componisten wiens muziek we ter verrijking een vaste plaats in ons leven hebben gegeven. 

Dat ‘een vaste plaats geven’ ligt bij Wagner overigens lastig. Wagner mag dan een muzikaal genie zijn geweest, maar is als persoon uiterst controversieel. Bij veel mensen staan de haren direct overeind, als ze alleen de naam Wagner al horen, wat ik mij kan voorstellen. Wagner heeft zich volgens de bronnen in woord en geschrift antisemitisch uitgelaten. Bovendien is bekend dat hij om meerdere redenen de favoriete componist van Adolf Hitler en veel Nazi’s was, wat ook niet bepaald een aanmoediging is om naar zijn muziek te gaan luisteren. Na de WOII raakte de muziek van Wagner dan ook in diskrediet. Weliswaar is de artistieke bewondering tegenwoordig weer volledig terug, toch trilt het twijfelachtige lot van zijn muziek bij velen nog steeds na. Een para-militaire eenheid die zich de Wagnergroep durft te noemen, heeft het bij voorbaat al verbruid, zeker als die groep in het vijandelijke kamp zit, nog los van de vraag of die naam nu wel of niet iets met de componist te maken heeft. Het verleden blijft een schaduw over zijn muzikale oeuvre werpen en het is goed om je daarvan bewust te zijn, alvorens de loftrompet over Wagner te steken. 

Ondanks die serieuze kanttekeningen, geniet ik, sinds die eerste kennismaking in de film ‘Apocalypse Now’, vaak van Wagners muziek, die, hoe zwaar, pompeus en niet meer van deze tijd deze op het eerste gezicht ook mag lijken, toch zeer toegankelijk, magistraal en tijdloos is, als je het geduld ervoor kunt opbrengen. Het vraagt alleen qua aandacht méér dan de gemiddelde concentratiespanne, dan die in het moderne dagelijkse leven gebruikelijk is. Voor mij biedt zijn muziek in ieder geval een sfeer die een rijkere bedding voor mijn gemoed en denken biedt, dan de twitterende mengelmoes van opinies, meningen en sentimenten die je dagelijks via de media krijgt aangeboden en waar voor diepgang, essentie en harmonie nauwelijks nog enige ruimte is. Zolang het bij genieten blijft van de rijke poëtisch-muzikale en magische wereld van Wagner als verdieping van mijn leven, en ik niet marcherend en saluerend door de straten ga, kan het geen kwaad, dunkt me.