Een uniek filmfragment dat mij blijft boeien, is een scene uit de serie The Crown waarin Queen Elizabeth een – op zich redelijk en respectabel – verzoek van haar oom Edward glashard afwijst. Ze formuleert het koninklijk:‘I find myself unable to grant that permission’, wat gewoon NEE betekent en niet erg meelevend klinkt. Je voelt als toeschouwer van die conversatie dan ook in eerste instantie de neiging sympathie te hebben voor Edward en het gedrag van Elizabeth als harteloos te beoordelen.
Als het diep teleurgestelde Edward haar dan met ingehouden woede vraagt wie haar tot dat oordeel heeft gebracht, antwoordt ze: ‘I came to my own mind’. Het antwoord dat ze terugkrijgt is vlijmscherp: ‘You have no mind of your own’. De enige die volgens hem binnen de familie een ‘mind of his own’ heeft is hij zelf en ‘that’s why they threw me out’. Met die opmerking refereert Edward aan de periode waarin hij de koning van de Britse monarchie was en al na een jaar tegen wil en dank afstand van de troon deed, omdat hij van het Britse parlement niet in het huwelijk mocht treden met zijn grote geliefde Wallis, een gescheiden vrouw. Dat is nogal wat. Het schetst van Edward het beeld van een mens met een hart, voor wie de liefde uiteindelijk belangrijker is dan het koningschap en die het slachtoffer werd van de archaïsche waarden van de Britse monarchie. Een man die bovendien door Elizabeth’s zoon Charles gezien werd als een mentor in zijn strijd voor de modernisering van het koningshuis. Kortom een man die wellicht enige clementie verdient.
Sinds die troonafstand woonde Edward met zijn geliefde in ballingschap buiten het Koninkrijk en mocht dit alleen bezoeken, in de woorden van Elizabeth:‘on the pleasure and invitation of the sovereign’. Zijn verzoek aan Elizabeth was dan ook gericht op terugkeer om wederom het Koninkrijk van dienst te kunnen zijn. En aanvankelijk leek het er goed voor hem uit te zien. Elizabeth geeft in het begin van het gesprek aan ‘keen’ te zijn geweest om zijn verzoek in te willigen, gezien de jaren die inmiddels verstreken waren, maar ook door haar, wat ze toegeeft, persoonlijke affectie voor Edward. En toch besluit ze anders. Na alles afgewogen te hebben zegt ze ‘I think NO’, wat op dat moment voor de toeschouwer moeilijk te plaatsen is en eigenlijk bevestigt wat Edward van haar vindt. Is er dan in haar vorstelijke ziel helemaal geen ruimte voor vergeving?
Als Edward voelt, dat hij niet verder komt, staat hij op om te vertrekken en stelt hij Elizabeth nog de confronterende vraag: wie de monarchie eigenlijk de meeste schade heeft toegebracht: hij met zijn ‘willfulness’ of zij met haar ‘inhumanity’? Met die vraag valt het gesprek stil. Langzaam staat Elizabeth, bijna in slow motion, op van haar stoel zonder de blik van Edward af te halen. Wat gaat ze nu antwoorden, vraag je je af?
En dan gebeurt het. Ze gaat kaarsrecht staan met het hoofd iets opgeheven en kijkt Edward aan met een allesdoordringende blik alsof het gehele universum daarin meekijkt. Uit haar eerste woorden blijkt direct al, dat er méér speelt dan het gedoe rond de troonafstand. Ze herinnert Edward aan ‘geruchten’ die na zijn troonafstand hebben gespeeld en die zij toentertijd nooit serieus heeft willen nemen. Wat die geruchten zijn, meldt ze niet. Wel laat ze Edward weten dat later de ‘truth’ achter die geruchten aan het licht is gekomen. ‘The TRUTH!’, herhaalt ze met nadruk, die volgens haar ‘de spot drijft met de hoogste christelijke waarden’. Ze eindigt haar betoog, inmiddels getransformeerd in Vrouwe Justitia zelf, met de messcherpe bijna sissende woorden: ‘There is no possibility for my forgiving you. The question is, how on earth can you forgive yourself?, waarna ze op de bel drukt wat duidelijk maakt dat de audiëntie voorbij is. Haar boodschap aan Edward is duidelijk: niet zij is schuldig aan zijn misère (waar hij op uit was); hij heeft alles aan zichzelf te danken en daar zal hij mee moeten leven.
Stil geworden van de perfecte beelden in het fragment voel je door alles, haar houding, haar woorden en hele uitstraling, dat ze juist en oprecht handelt, ook al weet je niet over welke afschuwelijke ‘Truth’ ze het heeft. Dat is de magie van filmkunst. Later kwam ik er – na enig onderzoek achter – over welke ‘Truth’ ze het waarschijnlijk heeft gehad en viel alles ook inhoudelijk op zijn plaats. Het verhaal doet namelijk de ronde, dat de romantische gentleman Edward het met Hitler op een akkoordje wilde gooien. Als deze zonder oorlog het Koninkrijk binnen zou kunnen vallen en overnemen, zou Edward weer door het nieuwe bewind als koning aangewezen worden. Als dat de ‘Truth’ is waar Elizabeth het over heeft, wie geeft haar dan nog ongelijk wat betreft haar besluit?
Er zijn dingen die je niet kunt vergeven, hoe graag je dat in je compassie voor de medemens ook wil, zeker als je van ze houdt. In de roman De gebroeders Karamazov van Dostojewski spreken twee van de broers over de mogelijkheid van vergeving. Waar de jongste – een novice in een klooster – in naam van de christelijke naastenliefde alle wandaden wil vergeven, stelt de oudere broer, die atheist is geworden, dat dit voor een mens onmogelijk is. Als voorbeeld vertelt hij het verhaal van een kind dat voor de ogen van de moeder door de jachthonden van de landheer verscheurd wordt, omdat het kind een steen naar de lievelingshond van de landheer had gegooid. Hoe kan de moeder, vraagt de oudste broer, het naar haar dode kind toe rechtvaardigen als zij de landheer zou vergeven voor wat hij heeft gedaan?
Tegenwoordig zijn we nogal makkelijk geworden met het vergeven van dingen. Ook psychologisch schijnt het een aanbeveling te zijn. Als je niet vergeeft en vergeet, luidt het, dan blijf je hangen in het verleden en daar schiet niemand iets mee op. Zet je erover heen! Iedereen maakt fouten. We zijn niet volmaakt. Ik denk, dat dit soort oppervlakkige redeneringen volledig voorbij gaat aan diepere lagen van het leven waarin al onze daden, en de gevolgen daarvan, als op een soort super blockchain voor eeuwig zijn ingekerfd. Elizabeth weet dat intuitief en vanuit die dimensie van het leven komt zij tot haar oordeel en besluit. Echter ook Edward weet dit diep van binnen al probeert hij er voor te vluchten. En we weten het eigenlijk allemaal zelf ook wel. Geloof in vergeving komt voort uit de mythe waarin het mogelijk is op een makkelijke manier bij een ander of jezelf schuld en verantwoordelijkheid weg te poetsen. Maar zo werkt het niet in het leven; de wereld vergeet niets. Vergeving is niet aan jou of mij en ook niet aan een koningin. Het is meer iets voor de Goden. Méér dan compassie hebben we elkaar op deze aarde niet te bieden en dat maakt ons menselijk. En compassie heeft Edward van Elizabeth, gezien zijn ruime toelages, al in voldoende mate gekregen.
Zie hier 9 seconden van de unieke scene uit season 2 van de Crown.
OBSERVATIONS 
Dank je wel. Prachtig verhaal en mooi betoog over vergeving. “Geloof in vergeving komt voort uit de mythe waarin het mogelijk is op een makkelijke manier bij een ander of jezelf schuld en verantwoordelijkheid weg te poetsen” Vergeving is niet de makkelijkste weg, de paradox van vergeving is dat het de allermoeilijkste opgave is, ook al klinkt het als antwoord eenvoudig.
Niet voor niets zijn ‘verraad en vergeving’ de dragende thema’s van grote religies. Gaat de lijdensweg van Jezus in essentie niet over mens of God, leven en dood maar over verraad en vergeving? Verraad verschuilt zich in de hoek waar je het niet verwacht; nestelt zich als een koekoeksjong in het hart van degenen die je liefhebt en vertrouwt. Verraad brengt je wereldbeeld en je geloof in de integriteit van anderen én jezelf ten diepste aan het wankelen. Juist daarom is vergeving m.i. niet aan de moeiteloosheid van goden maar ten diepste een menselijke opgave.
Ha Danielle, dank voor je reactie. Als ik je goed begrijp, leg je het ‘vergeven’ bij het slachtoffer. De vraag is of het slachtoffer moet vergeven als de dader geen echt berouw erkent. In dat berouw namelijk ligt mi de basis om jezelf iets te kunnen vergeven, maar ook om het slachtoffer tegemoet te komen om, ondanks alles, compassie te tonen.
Een mooie illustratie daarvan is te zien in de film Ghandi. Een wanhopige hindu-man benadert de verzwakte Ghandi die op bed ligt. De man vertelt dat hij een kind heeft vermoord in de oorlog tussen hindu’s en moslims en dat hij dat innerlijk niet meer kan verdragen. Als Ghandi vraagt waarom hij tot zijn daad gekomen is, vertelt de man dat de moslims zijn zoon vermoord hebben en dat hij wraak nam. Hij gaat kapot van schuld. Ghandi zegt ‘I know a way out’ en stelt voor dat de man een weeskind zoekt van ouders die in de oorlog zijn overleden. Hij moet dat weeskind opvoeden als een vader. Echter, zegt Ghandi, het moet een moslimkind zijn en het kind moet als moslim opgevoed worden. Aanvankelijk schrikt de man terug en wil weglopen, zich realiserend welke prijs betaald moet worden. Echter als hij aanvoelt dat dit de enige weg is, kiest hij voor Ghandi’s raad.
Kijk dan gebeurt er iets en komen misdaad, boetedoening, straf en vergeving mi in een beter evenwicht. Maar daar ligt in eerste instantie voor de dader “ten diepste een menselijke opgave”. Daarna is het aan de slachtoffers in welke mate zij compassie willen tonen.
Menno, een mooie observatie. Een paar opmerkingen van mijn kant. De geruchten waar je naar verwijst zijn feitelijk. Edward was een fan van/aanhanger van het naziregime. Die hebben vervolgens een plan Willie opgesteld dat inderdaad voorzag in een vrede met Engeland onder regime van Edward. Churchill heeft met een handige zet voorkomen dat Edward daarin kon participeren. En wat het vraagstuk van vergeving betreft. Mij lijkt me dat niet iets om aan God over te laten. Vergeving van daden kan zeker, niet uit schijnvroomheid, maar als de dader en slachtoffer daar beiden mee kunnen leven. En dat is iets tussen hen en niet voor anderen (de wereld) om een oordeel over te hebben.
Ha Erik, dank voor je reactie. Fijn dat je iets meldt over de historische waarheid van ‘het plan Willie’. Dat was natuurlijk puur verraad en maakt de reactie van Elizabeth op de ‘trurth’ glashelder en begrijpelijk. Wat betreft je opmerking over vergeving, ik denk dat je gelijk hebt, maar wel onder de voorwaarde, dat ook de dader en slachtoffer het, om wat voor reden ook, niet op een akkoordje gooien, maar tot verzoening komen in het volle zicht van de “misdaad”, de schuld en de boetedoening die voor zowel voor de daderals het slachtoffer acceptabel zijn. Ik vrees echter dat veel verzoeningsinitiatieven nooit aan die voorwaarden kunnen voldoen, omdat de misdaad te ernstig was, waardoor de verzoening nooit tot stand zal komen. Lees ook de reactie hierboven aan Danielle als je wil.