Het onvervangbare

Onlangs heb ik een horloge dat al jaren in een kastje lag, laten repareren. Het is een klassiek Swiss Army horloge van het merk Victorinox. Zo’n twintig jaar geleden zag ik het in een etalage liggen en heb ik het spontaan gekocht. Ik viel erop, omdat ik de witte wijzerplaat in combinatie met de zachtgroene cijfers en het rode wapentje van Zwitserland prachtig vond. Hoe het horloge jaren geleden in het kastje is beland, kan ik me niet meer goed herinneren. Toen ik het terugvond, zag ik dat het leren bandje kapot was. Wellicht heb ik het even weggelegd om het te laten repareren, waarna het is blijven liggen. Zo gaat dat soms. Met een iPhone op zak heb je ook geen horloge meer nodig. Vanaf die tijd verdween de Victorinox geleidelijk uit mijn hoofd. Ik heb het geen seconde gemist.

Enkele weken geleden verscheen het horloge opeens weer in mijn gedachten. Ik ging er naar op zoek en eenmaal gevonden, zag ik opnieuw de schoonheid ervan. Meteen besloot ik het te laten repareren, wat feitelijk niet meer inhield dan twee nieuwe batterijtjes en een leren bandje. Nog geen twee uur later zat het horloge weer aan mijn pols en was mijn relatie met de Victorinox weer als vanouds; zelfs beter dan voorheen. Het geeft een geweldig gevoel om iets van waarde in oude glorie te herstellen.

Liep alles in het leven maar zoals met de Victorinox. Dat zou mooi zijn. Je valt op iets, verbindt je ermee, raakt het onderweg kwijt, vergeet wat de waarde is, waarna het opeens weer opduikt, de waarde tot je bewustzijn doordringt en je er opnieuw een verbintenis mee aangaat. Het is een mooi cyclisch verhaaltje met vertrouwde emoties als verlangen, verlies, terugkeer en een happy end.

Veel verhalen in boeken, films en gesprekken dragen dit cyclische patroon onzichtbaar in zich. We staan er niet bij stil, maar het zijn die verborgen verhaal-lijnen waarlangs wij onszelf en ons leven begrijpen. Het is het universele ontwikkel- én verwachtingspatroon op de achtergrond van ons bestaan, zowel in tijden waarin het meezit, als in tijden waarin dingen anders lopen dan we verwachten. Daarin ligt ook de menselijke tragiek; in de afwijking tussen dit verwachtingspatroon en wat er werkelijke gebeurt. Een afwijking die soms genadeloos groot kan zijn. De meeste verhalen lopen nu eenmaal niet zoals dat van mijn Victorinox. Veel van wat we onderweg verliezen, zien we nooit meer terug. Het besef van het verlies komt ongevraagd binnen, maar de hereniging met het verlorene, het happy end, blijft meestal uit.

Gelukkig is het onvervulde verlangen vaak weer de motor voor nieuwe ontwikkelingen. De onherroepelijkheid van het verlies neemt het verlangen niet weg; het zoekt naar opvulling van de leegte. En de oplossing ligt blijkbaar voor het oprapen. In onze technologische wereld waarin alles beschikbaar en reproduceerbaar is, bestaat er een krachtige remedie voor verlies: de vervanging. Dat geldt voor horloges die niet meer gerepareerd kunnen worden, auto’s die kapot gaan, maar dat niet alleen. Het wordt net zo makkelijk toegepast bij het verlies van minder grofstoffelijke zaken als natuurgebieden, vriendschappen, geliefden en zelfs onze vrijheid.

En soms lukt die vervanging en ontstaan er nieuwe warme verbindingen; maar te vaak blijkt de vervanging niet te werken. In veel gevallen komt het verlangen na enige tijd bedrogen uit en keert de leegte terug, waarna er een nieuwe vervanger wordt gezocht en de cyclus zich eindeloos dreigt te herhalen. Niet al het verlorene laat zich zo maar aan de kant zetten en vervangen; in de afwezigheid en het gemis openbaart het verlorene zich steeds duidelijker als uniek en onvervangbaar.

Is er een andere oplossing voor het onvervulde verlangen, dan de vervanging door iets nieuws? Veel progressieven vinden van niet. Nostalgische heimwee naar wat eens geweest is leidt tot niets. De wereld moet door en de mensen ook. Een periode van rouw na verlies is oké, maar dat moet niet te lang duren, want dat houdt de boel op. We leven op aarde en niet in het paradijs. Dingen hebben niet het eeuwige leven. Times are changing. Verman je en zet je over het verlies heen. En daar zit natuurlijk wat in. Aan de andere kant is die opvatting uiterst bedenkelijk. Want wat is de betekenis van vooruitgang als ik achter moet laten wat mij lief is, ook al ben ik het kwijt?  

Steeds meer raak ik er van overtuigd, dat er een vergeten alternatief is voor de vervanging. Dat alternatief blijkt zo oud als de wereld, maar schijnt in deze tijd zijn betekenis verloren te hebben. Het gaat om de innerlijke verwerking van het onvervangbare dat we verloren hebben. Het begrijpen van die verinnerlijking vraagt om een herwaardering van het proces van verwerking. De verwerking van het verlies is niet slechts het afschudden van het puin en een mentale recuperatie om weer normaal te kunnen functioneren. Het gaat veel dieper. De essentie van de verwerking is, dat er voor het onvervangbare een blijvende plaats in het innerlijke landschap van ons gevoel wordt gecreëerd; een plaats waar het verlangen steeds naar toe kan gaan, tot rust kan komen en zich vervullend kan laten inspireren.

Die verinnerlijking is geen ritueel om nostalgisch in het verleden te blijven hangen. Integendeel, de koestering en het verdiepte besef van het onvervangbare trilt als een hart mee met al onze beslissingen over de toekomst. Hierdoor is de vooruitgang niet langer een geloof waar we in blinde hoop achteraan hollen; de vooruitgang wordt iets waarin het onvervangbare boven alles wordt gewaardeerd en als value by design binnen alle schitterende technologische vernieuwing van de wereld in ere en in leven wordt gehouden. In Parijs hebben ze dat, bij de heropbouw van de Notre-Dame, gelukkig begrepen.