De kunst van het vertellen (7): Yuval Noah Harari

Harari tijdens een New York Times Conference over The Future of Humanity (maart 2018)

De nu tweeënveertig jarige Israëlische historicus Harari schreef twee bestsellers: Sapiens (A brief History of Humankind; 2011) en Homo Deus (A Brief History of Tomorrow; 2016). De boeken sluiten nauw op elkaar aan. Ze behandelen de geschiedenis van de mensheid én de mogelijke toekomst van die mensheid. Niet de minste thema’s dus. Welke wetenschapper of schrijver durft zoiets aan? Het risico je snel in de onuitputtelijke veelheid van de materie te verslikken is groot. Toch is dat bij Harari niet gebeurd. Hij heeft de moed gehad er aan te beginnen, heeft volgehouden en is, gezien de populariteit, in zijn opzet geslaagd. Wat is het geheim van zijn succes?

Het ligt voor de hand dit succes te wijten aan zijn grote en brede feitenkennis. Daar is zeker sprake van. Zijn eruditie is groot. Hij slaagt er steeds in zijn beweringen met unieke en sprekende feiten te staven. Je krijgt bij het lezen het gevoel, dat hij niet aan het speculeren of fantaseren is; de feiten ondersteunen de geloofwaardigheid van zijn betoog.

Een andere reden voor zijn succes is, dat hij zijn lezers niet vermoeid met ingewikkelde theorieën, maar slechts beschrijft wat hij ziet. Hij geeft bijvoorbeeld geen theoretische verklaring voor het ontstaan van de Sapiens; hij constateert slechts. Het ‘waarom’ laat hij buiten beschouwing. Wie antwoord op waarom-vragen wil, is bij Harari niet aan het goede adres. Ook over vragen als: Wat is bewustzijn? doet hij geen uitspraken, omdat hij het niet weet. Hij ontkent het ‘onverklaarbare’ niet en geeft het een plaats, maar hij gaat er niet op in, om  zijn betoog te kunnen vervolgen. Daarmee voorkomt hij, dat hij in lastige theorieën verstrikt raakt, maar ook dat lezers om ideologische redenen zouden kunnen afhaken, omdat ze het niet met zijn verklaringen eens zijn. Door die louter beschrijvende aanpak blijft zijn verhaal zich steeds afspelen op (emotioneel) neutraal terrein; hij jaagt niemand de gordijnen in. Het verhaal is tegelijkertijd zo geschreven, dat iedereen toch, desgewenst en waar dan ook, zijn eigen oordelen en verklaringen kan invullen, ongeacht welke visie men op het leven heeft.

Harari’s succes is zeker te danken aan zijn verbazingwekkende talent om veel afzonderlijke ‘feiten’ in een allesomvattend verhaal te plaatsen en op verrassende wijze met elkaar in verband te brengen. Bovendien weet hij het ook nog eens eenvoudig te vertellen. Het wordt nergens abstract. Hij moet bij het schrijven altijd het bevattingsvermogen van de gewone lezer in gedachten hebben gehad, anders kom je niet tot zulke concrete en heldere taal. Illustratief is, dat hij tijdens een interview voor een groot publiek aan de interviewer vraagt of de zaal met toehoorders beter verlicht kan worden, omdat hij niet tegen een zwart gat wil praten. Dat zegt veel; hij wil mensen zien en bereiken. Door die instelling blijft zijn verhaal heel dichtbij, concreet en te begrijpen. De levendigheid van het verhaal wordt bovendien nog eens versterkt door het anekdotische en humoristische gebruik van vergelijkingen tussen, bijvoorbeeld, mensen en dieren. Met die simpele vergelijkingen wordt vaak een ontnuchterend en corrigerend beeld van de werkelijkheid neergezet. Een beeld dat genadeloos te verstaan geeft, dat de mensheid weliswaar heel veel heeft bereikt, maar ook, dat diezelfde mensheid in de wereld sporen heeft achtergelaten die met geen pen te beschrijven zijn.

Het is daarom zeker ook de kritische vraagstelling van Harari die lezers trekt. Hij nodigt uit stil te staan bij de grote vraagstukken van onze tijd. Er zijn volgens hem drie grote gevaren: de nucleaire dreiging, de klimaatveranderingen en de nieuwe disruptieve technologieën zoals AI, genetica en biotechnologie. Voor de eerste twee vraagstukken bestaan inmiddels mondiale agenda’s; voor het derde vraagstuk nog niet. De betekenis en impact van die technologieën en de mogelijke gevaren ontgaan de meeste mensen totaal. Hij wijst er op, dat er zelfs in politieke kringen nog nauwelijks oog voor is. Een visie ontbreekt volledig, terwijl de gevolgen op het sociale en economische leven al op korte termijn enorm gaan zijn. Harari luidt de noodklok, maar of men dat echt hoort is nog maar de vraag, ondanks zijn populariteit. Hij doet soms denken aan de clown in het verhaal van de Deense filosoof Kierkegaard. Deze clown schreeuwt naar het publiek dat het theater in brand staat (wat echt zo is), maar niemand verlaat de zaal. Hij krijgt slecht oorverdovend applaus voor zijn fantastische realistische optreden, wat hij ook schreeuwt en doet om ze uit het gebouw te krijgen.

Speelt de persoon Harari zelf een rol bij zijn succes? Om die vraag te beantwoorden  moet je hem zien, bijvoorbeeld op Youtube. Het is een kleine, tengere en wat kalende man, die niet direct charismatisch overkomt. Het beeld dat hij oproept is meer dat van een hele serieuze en gedreven, gevoelige, zelfs licht verlegen onderwijzer. Harari wordt pas zichtbaar als je zijn vertelkracht ervaart. Daarmee overtuigt hij mensen en schudt hij ze wakker voor wat er werkelijk aan de hand is in deze tijd. Soms is hij enigszins moraliserend, bijna cynisch, bijvoorbeeld als hij het heeft over wat de mensheid de dierenwereld heeft aangedaan. Echter meestal is hij de onpartijdige en meeslepende verteller die zijn publiek in heldere en vloeiende zinnen onbevangen door het rijk van de verbeelding loodst en wijdse, confronterende en ontmaskerende denkbeelden voorhoudt. Het zijn denkbeelden die voor de generaties van onze tijd weinig ruimte laten voor passieve zelfgenoegzaamheid, maar veel te denken geven, iets losmaken en activeren. Als je Harari eenmaal gelezen of gehoord hebt, kun je eigenlijk niet meer om hem heen.

Zie hier een voorbeeld van Harari’s vertelkracht in een TED-talk uit 2015: