Baba en zijn zoon Amir in de speelfilm ‘De Vliegeraar’ (2007) van regisseur Marc Forster
In een fragment van de speelfilm ‘The Kite Runner’ (De Vliegeraar), naar het bekende boek van de Afghaans-Amerikaanse schrijver Khaled Hosseini, wordt op concrete wijze een indringende interpretatie van het begrip ‘tolerantie’ in beeld gebracht. Het fragment laat zien wat van mensen binnen een tolerantie samenleving gevraagd wordt op het moment dat men met intolerant gedrag wordt geconfronteerd. Getoond wordt, dat tolerantie weinig te maken heeft met een relativerend ‘alles maar goed vinden’ of het hebben van ‘een neutrale kijk’ op dingen. De bedoelde scene maakt aanschouwelijk wat de wetenschapsfilosoof Karl Popper eens over tolerantie heeft gezegd, namelijk, dat tolerantie zijn grenzen kent en verdedigd moet worden. “If we are not prepared to defend a tolerant society against the onslaught of the intolerant, then the tolerant will be destroyed, and tolerance with them.” Intolerantie mag volgens Popper nooit geaccepteerd worden. Dat is een dapper standpunt en makkelijk gezegd, maar wat betekent het in de praktijk?
Het fragment uit de ‘Kite Runner’ biedt wat aanknopingspunten voor dat vraagstuk. Als in 1979 de Sowjet-Unie Afghanistan binnenvalt om ‘orde op zaken te stellen’, probeert de welgestelde Baba (gespeeld door Homayoun Ershadi) met zijn zoon Amir het land uit te vluchten om zich in Amerika te vestigen. De vluchtroute loopt via Pakistan. Samen met een groepje vluchtelingen worden ze in een truck vanuit Kaboel naar de grens gebracht die bewaakt wordt door Russische soldaten. Tegen een forse betaling kunnen ze het land uit. Toch mogen ze nog niet doorrijden, omdat de soldaat die de truck controleert opeens méér wil: een ‘half uurtje’ met één van de vrouwen in de truck. Als de soldaat niet voor de protesten en smeekbeden van de echtgenoot in de truck gevoelig blijkt te zijn en zijn voornemen glashard doorzet, staat Baba op. Via de gids vraagt hij de soldaat of deze geen schaamtegevoel heeft. De soldaat antwoordt dat er in de oorlog geen schaamtegevoel bestaat. Hierop antwoordt Baba dat oorlog het fatsoen niet opheft. De soldaat meldt laconiek, dat hij Baba net zo gemakkelijk neerschiet als hij van de vrouw zal genieten. Als Baba vervolgens de soldaat begint uit te dagen, probeert zijn geschrokken zoon Amir zijn vader te waarschuwen dat de soldaat hem zal neerschieten. Maar Baba wijst zijn zoon terecht: ‘Heb ik je dan niets bijgebracht?’ Vervolgens richt hij zich weer tot de soldaat en zegt dat hij hem, als hij de kogels overleeft, aan stukken zal scheuren. Hierop richt de geïntimideerde soldaat direct zijn geweer op Baba. Het loopt uit de hand. De situatie wordt echter op het nippertje gered door de onverwachte tussenkomst van een hoge Russische officier. Diens aanwezigheid neutraliseert de spanning direct. De soldaat gehoorzaamt meteen, doet zijn geweer weg en gaat in de houding staan. De officier heeft in een oogopslag door wat zich heeft afgespeeld, inspecteert de truck, ontdekt de kinderen en toont compassie. De soldaat moet inbinden en de truck mag doorrijden.
Wat speelt zich in het fragment af vanuit het perspectief van tolerantie? Het begint op het moment dat de soldaat “een half uurtje” met één van de vrouwen wil. Dat is een daad die de grenzen van het fatsoen, van ‘te tolereren gedrag’ overschrijdt. De mensen in de truck reageren verontwaardigd en trachten de soldaat op andere gedachten te brengen. Zij stellen de norm. De soldaat is echter van mening dat in oorlogstijd alles geoorloofd is en reageert niet op de protesten. Hij had zijn ‘half uurtje’ ook zeker gekregen als Baba niet de moed had gehad méér in te zetten dan verbaal protest. Baba stáát voor de waarden waarin hij gelooft, niet alleen met woorden, maar ook met daden. Dat heeft hij zijn zoon ook geprobeerd bij te brengen. Amir heeft echter niet helemaal ongelijk met zijn waarschuwing. Deze zoekt een uitweg, omdat hij zijn vader niet kwijt wil. Deze drijft de situatie met zijn strijdvaardige houding op de spits. De kans dat Baba het niet overleeft is reëel en is dat het waard? Baba volhardt echter en het zou zeker fout afgelopen zijn als niet bij toeval de Russische officier opduikt. Deze introduceert ‘het gezag’ binnen de uit de hand gelopen situatie, waarmee het strijdtoneel direct van karakter verandert. De tweestrijd tussen Baba en de soldaat wordt in een gestructureerde context geplaatst. Voor de soldaat betekent dat meteen gehoorzaamheid en afzien van zijn voorgenomen wandaad. Dat ontlaadt de gespannen situatie. De vraag is nu echter, wat doet het gezag nog meer? Mag de truck verder of betekent dit het einde van de reis? Alles hangt af van de Russische officier. Wat gaat hij doen? Na enkele spannende momenten kan de kijker ontspannen; de compassie van de officier wint het van zijn formele rol. Hij neemt zijn verantwoordelijkheid en laat de truck de grens passeren.
Wie is nu de held van het verhaal? Baba of de officier? Zonder het moedige verzet van Baba had de lafheid gezegevierd en waren de grenzen van verdraagzaamheid verre overschreden. Dat had vanuit het perspectief van Popper het failliet van de tolerante samenleving betekent. Baba is ’prepared to defend a tolerant society’. Echter, door zijn rol polariseert hij wel en dat is altijd explosief. Zonder de inbreng van het gezag en de compassie van de officier was het, ondanks de moed van Baba, waarschijnlijk voor iedereen heel slecht afgelopen. De rol van de Russische officier moet dan ook niet onderschat worden. Ook deze verdedigt de tolerante samenleving. Niet door te polariseren, zoals Baba, maar door met inzet van zijn gezag de situatie te reguleren, maar ook en vooral door in zijn oordeel boven de oorlogssituatie en het directe conflict uit te stijgen en moedig voor een humane oplossing te kiezen.
Onze tolerante samenleving zal in de komende tijd vele Baba’s nodig hebben, dat zeker. Echter deze staan machteloos zonder gezagdragers die, of het nu om wereldleiders of lokale leiders gaat, bereid zijn om net als de Russische officier bij hun oordelen en daden de compassie mee te laten trillen en blijvend voor een tolerante samenleving te gaan. In dat licht is het uitdagende tijd.
Zie hier het fragment uit de ‘Kite Runner’ (3.09 min):
OBSERVATIONS 