“Thus have we made the world” (Altamirano)

De blik van kardinaal Altamirano (Ray McAnally) in de film ‘The Mission’

In 1987 zag ik in de bioscoop de speelfilm The Mission van regisseur Roland Joffé. De film speelt zich af aan het eind van de 18^e eeuw en gaat over een door Jezuïeten gestichte missiepost in de Zuid Amerikaanse wildernis. Dat klinkt weinig spannend, maar ik kan mij herinneren dat de film grote indruk op mij maakte zowel door het tragische verhaal, als door de rollen van Jeremy Irons en Robert de Niro, de natuuropnames en niet te vergeten de muziek van Ennio Morricone.

Na afloop van de film bleef ik nog even zitten om deze rustig te verwerken. Ik had geen zin om me meteen in de drukte te begeven. Toen na een minuut of vier ook de aftiteling en de muziek geëindigd waren, was de zaal inmiddels zo goed als verlaten. Ik wilde ook maar eens opstappen, toen er plotseling weer iets op het filmdoek verscheen. De film ging tot mijn verbazing nog verder. Een korte scene die, zo bleek achteraf, maar door heel weinig mensen is gezien, omdat ze al tijdens de aftiteling vertrokken waren. Op die bijzondere scene ga ik in deze blog in, maar eerst het verhaal.

In de Zuid Amerikaanse wildernis hebben enkele Spaanse Jezuïeten een succesvolle missiepost opgebouwd die voor de bekeerde Indianen een thuis is geworden. Aan die situatie komt abrupt een eind als de Spanjaarden de kolonie waar de missiepost ligt in verband met een oud verdrag aan de Portugezen moeten overdragen. De Portugezen willen van de missiepost af en de Indianen tot slaaf maken. Dit in tegenstelling tot de Spanjaarden die de slavernij al hadden afgeschaft.

Om de overdracht prudent te laten verlopen stuurt het Vaticaan kardinaal Altamirano, voorheen zelf een Jezuïet, naar het gebied toe. Altamirano heeft het gezag en de macht om te beslissen welke missieposten onder pauselijke bescherming kunnen blijven bestaan, ook al komt het land onder Portugese heerschappij. Als hij bij de missiepost aankomt ziet hij direct dat deze succesvol is en er feitelijk geen reden is om de post te sluiten. Toch neemt hij na inspectie het besluit de missiepost op te heffen en geeft de Indianen de opdracht te vertrekken. Een besluit met verregaande gevolgen.

Waarom neemt hij die beslissing? Hier komt de politiek om de hoek kijken. De reden is dat autoriteiten binnen de Katholieke kerk vrezen dat het behoud van de door Jezuïeten geleide missiepost bij de Portugezen ergernis zou kunnen opwekken. Dit zou nadelige gevolgen kunnen hebben voor de positie van de Jezuïeten in Portugal en daarmee voor het gezag van de Katholieke kerk in dat land. Het zou zelfs de positie van de kerk in heel Europa kunnen ondermijnen. Altamirano voelt die druk en komt in een duivels dilemma terecht.

Als hij de missiepost opheft, dan zijn de bekeerde Indianen gedoemd tot slavernij onder het Portugese bewind, wat moreel onacceptabel is. Als hij de missiepost echter behoudt dan zal hem door het Vaticaan worden verweten dat hij de positie van de Jezuïeten in Europa in gevaar heeft gebracht en daarmee de positie van de kerk en de paus. Altamirano moet kiezen en kiest uiteindelijk voor de kerk en niet voor de Indianen. En daar gaat het mis. De Indianen weigeren uit de zelfgebouwde missiepost te vertrekken en gaan in verzet. Ze krijgen daarbij hulp van de Jezuïeten. Hun verzet leidt uiteindelijk tot een confrontatie met de Portugese en Spaanse autoriteiten die de orde willen handhaven. De actie loopt volledig uit de hand en mondt uit in de totale vernietiging van de missiepost en een slachting onder de Indianen en de Jezuïeten.

Altamirano is schuldig aan de onvoorziene tragedie en toont berouw. Achteraf heeft hij een moeilijk gesprek met de verantwoordelijke legerleiders. Hij vraagt hen waarom de slachting nodig was. Eén van de legerleiders zegt ter rechtvaardiging: “We must work in the world, your eminence. The world is thus.” Hierop antwoord Altamirano: “No, Señor Hontar. Thus have we made the world… thus have I made it.”

Tot zover het verhaal. Terug naar de scene na de aftiteling. Op het bioscoopscherm verscheen opeens kardinaal Altamirano weer. Je ziet hem achter zijn bureau zitten en een brief vouwen die hij net aan de paus heeft geschreven. Het is de brief waarin hij gehoorzaam verslag doet van de tragedie die zich heeft afgespeeld. Terwijl hij bezig is met de brief zoomt de camera in op zijn gezicht. Opeens kijkt hij opzij, recht in de camera en kijkt je aan, zonder een woord te zeggen. Dan wordt het doek zwart en gaat het licht in de bioscoop aan.

Ik heb die blik van Altamirano nooit vergeten. In die blik is het hele verhaal van The Mission als het ware nog een keer te lezen. Het is confronterend, omdat het de comfortabele afstand die je tot het verhaal hebt, onverwacht verkleint. Je was een toeschouwer die vanaf de bioscoopstoel op veilige afstand meekeek naar wat er gebeurde. Je kon ongenuanceerd en ongestraft je oordeel geven. Dat is het mooie van speelfilms. Je vond Altamirano een schijnheilige hufter die niet voor de Indianen opkomt, hun dood op zijn geweten heeft en vrijuit gaat. Je zou hem aan de hoogste boom hangen. En opeens sta je onverwacht oog in oog met hem.  Hij kijkt dwars door je heen. Zijn blik lijkt te zeggen: ‘oké, ik ben schuldig, maar wat had jij gedaan in mijn situatie?’

Altamirano lijkt aan zijn straf te ontkomen; maar is dat zo? Aan het eind van de film hoor je zijn stem; hij leest voor uit zijn brief aan de paus: “So, your holiness, now your priests are dead. And I am left alive. But in truth it is I who am dead and they who live. Or as always, your holiness, the spirit of the dead will survive…. in the memory of the living.”

Zie hier het 1e fragment waarin Altamirano de Indianen vertelt dat ze de missiepost moeten verlaten (4 min):

 

Zie hier het 2e fragment dat na de aftiteling volgt (30 sec):