Good governance in 1338

                                                         Il buon governo

Twee jaar geleden sprak ik met een kennis die net de stad Siena in Italië had bezocht. Hij vertelde enthousiast over zijn indrukken. Eén van de hoogtepunten was het bezoek aan het Palazzo Pubblico geweest, waar hij de fresco’s ‘de allegorie van goed en slecht bestuur’ van Ambrogio Lorenzetti had bewonderd. Vooral de fresco ‘il buon governo’ waarin het ‘goede bestuur’ door Lorenzetti is geschilderd, had diepe indruk op hem gemaakt. ‘Daar kunnen bestuurders van deze tijd nog veel van leren’, had hij gezegd.

Omdat die opmerking in mijn hoofd bleef plakken, heb ik daarna de fresco’s nog eens goed bekeken via Google. Ik was benieuwd wat die kennis, die zelf bestuurder is, bedoelde. Ik begon van alles over de fresco’s te lezen; van toeristische tips tot (kunst)historische artikelen en iconografische analyses. En nu twee jaar later verzamel ik nog steeds informatie over de fresco’s. Het blijft boeiend. Er is een wereld aan betekenis voor mij opengegaan.  En ook ik ben ondertussen van mening dat deze fresco’s uit de Vroegrenaissance (1338) een tijdloze zeggenkracht hebben die de rol van eigentijdse bestuurders in de kern raakt en kan verrijken. Om dat te onderbouwen sta ik stil bij één van de fresco’s: ‘il buon governo’.

De eerste vraag die ik mij stelde is: wordt in ‘il buon governo’ een ideaal geschetst, óf laat het feitelijk geïmplementeerde wet- en regelgeving zien?

In het eerste geval stelt de fresco een droom voor, een verlangen naar een betere, geordende wereld, een hunkering naar beschaving.

In het tweede geval is de fresco een reflectie van wat het bestuur van Siena feitelijk heeft gerealiseerd, kortom, een afspiegeling van haar toenmalige beschaving.

Als ik uitga van het historische gegeven dat het mecenaat voor de financiering van kunstwerken, waaronder de fresco’s van Lorenzetti, door het bestuur van Siena zelf werd beheerd, dan wijst dat in de richting van de tweede optie. Achter de opdracht tot het kunstwerk zit dan een wil tot vastlegging en borging van wat in Siena bestuurlijk is bereikt; een trotse uiting van de bestuurlijke principes die de basis vormen voor de bloei en economische welvaart van Siena rond 1340.

Hoe kon die beschaving in Siena ontstaan?

Volgens Kenneth Clark’s ‘Civilisation’ (BBC) zijn de basale kenmerken van een beschaving: ‘intellectuele energie’, ‘geestelijke vrijheid’, ‘een gevoel voor schoonheid’ en ‘een hang naar onsterfelijkheid’. De gebundelde aanwezigheid van die eigenschappen maken in de menselijke geschiedenis creatieve krachten vrij die nieuwe mogelijkheden en vaardigheden ontsluiten. Dit is zeker in het toenmalige geseculariseerde Sienna het geval geweest. Er zijn o.a. nieuwe (post-middeleeuwse) praktisch-bestuurlijke inzichten ontstaan en organisatorische vaardigheden ontwikkeld die het fundament vormen onder de welvaart, de cultuur en de kunst van de stad in die tijd.

Waarin bestaat het succes van die bestuurlijke aanpak?

In de fresco wordt dit zichtbaar door de verbondenheid tussen de Wetgevende macht (de Ruler) en de Rechtelijke macht. Die verbinding is allegorisch uitgebeeld door het ‘koord van Eendracht’ dat van de Wetgever via de burger-vertegenwoordigers, die het koord dragen en via Concordia (Harmonie) naar de schalen van Justitia loopt en deze in evenwicht houdt.

Die verbinding wordt begeleid door meerdere deugden die het besluitvormingsproces van de Wetgever beïnvloeden. Dit zijn op theologisch niveau: geloof, hoop en naastenliefde, die als christelijke deugden een spirituele bedding bieden. En op werelds niveau zijn dit: de deugden Vrede, Grootmoedigheid en de vier kardinale deugden, Fortitudo (moed), Prudentia (behoedzaamheid), Temporantia (matigheid) en Justitia (rechtvaardigheid).

De deugden zijn op de achtergrond de raadgevers van de Ruler die bij elke beslissing hun adviezen in overweging neemt om tot een juiste besluitvorming te komen. En tenslotte speelt Sapiënta (wijsheid) een rol bij de Rechtelijke macht door ervaringswijsheid in te brengen.

Genoemde samenhangen zorgen voor een harmonieus bestuurlijk spel tussen alle betrokken partijen en vormen het geheim achter eenheid en de bestuurlijke kracht van de stad Siena. Althans dat lijkt de fresco te suggereren.

Terug naar onze tijd. Het schilderij kan beschouwd worden als een ‘vorstenspiegel’.  ‘Il buon governo’ confronteert hedendaagse bestuurders met een spiegelbeeld waaraan zij hun eigen functioneren en besluitvormingsprocessen kunnen toetsen. Kijkend in die spiegel komen de volgende vragen op. In hoeverre laten hedendaagse bestuurders zich bij hun besluiten nog leiden door, bijvoorbeeld, de kardinale deugden?  Is er nog sprake van een ‘koord van Eendracht’ dat mede gedragen wordt door (vertegenwoordigers van) de burgers? En kan Concordia haar harmoniserende  afstemmingsrol vandaag de dag nog wel spelen?

Er is hoop. Ondanks voorbeelden die de vragen negatief beantwoorden (denk bijvoorbeeld aan recente misstanden in de bankenwereld) bestaan er wereldwijd gelukkig veel initiatieven met een ‘governance’ die aan de fresco ‘il buon governo’ doen denken. Voor mensen die naar die ‘governance’ op zoek zijn is de fresco van Lorenzetti een blijvende bron van kennis, waaruit veel te leren valt.