Vierennegentig is hij nu, Noam Chomsky, de bekende wetenschapper, vrijdenker, activist en publicist die hier geen verdere introductie behoeft, anders dan dat het om een mens gaat die tot vandaag de dag zijn leven onvermoeibaar heeft gewijd aan het ontdekken en zichtbaar maken van de diepere lagen van de taal, de politieke geschiedenis en het leven in het algemeen. Dit levenslange streven alleen al, maakt deze polymath, nog los van zijn – soms controversiële – inzichten, de moeite waard om naar te luisteren. Vooral om te horen hoe hij met zijn achtergrond en levenservaring naar de huidige nogal chaotische wereld kijkt. Recent, in juni 2022, gaf hij online de aftrap voor een conferentie over energie transitie en daarin deed hij, inmiddels met het uiterlijk en de statuur van een eigentijdse Leonardo Da Vinci, enkele uitspraken die op zijn minst verontrustend, maar ook richtinggevend zijn.
Voor Chomsky is het tragische lot van de mensen die nu leven (wij dus), dat deze gaan bepalen welke kant het met de aarde op zal gaan. Er zijn twee keuzemogelijkheden, simpel gezegd: de vernietiging van het leven op aarde als we doorgaan zoals we nu leven, óf behoud van leven als we onze leefgewoontes fundamenteel en compleet weten te veranderen ten gunste van het leven op aarde. Er is volgens Chomsky geen tijd meer over om nog over die keuze na te denken. Voor hem heeft de kloof tussen het groeiende technologische vermogen van de mensheid om alles op aarde te vernietigen en het moreel-ethische vermogen van de mensheid om dit te voorkomen, inmiddels een kritieke grens bereikt. Hij ziet in deze context drie wereldwijde bedreigingen. Ten eerste de dreiging van een fatale nucleaire oorlog, een mogelijkheid die sinds de strijd in Oekraïne plotseling weer volledig aan de oppervlakte is gekomen. Ten tweede de dreiging van een fatale ‘environmental’ crisis door de verdere opwarming van de aarde waar hij onszelf mede verantwoordelijk voor acht. En ten derde een dreiging van een iets andere aard, maar misschien wel veel fundamenteler: het verdere verval van wat hij de ‘arena voor een rationele conversatie (discours)’ noemt. Anders gezegd, als we niet meer de ruimte zoeken waarin we met elkaar in gesprek gaan, dan is alle hoop verloren om negatieve ontwikkelingen nog te kunnen keren, met alle gevolgen van dien.
Nu kunnen we de brompot Chomsky natuurlijk eenvoudig afwimpelen als een notoire zwartkijker, wat velen ook doen, maar zijn woorden trillen toch na. Het is met name de laatste dreiging die mij intrigeert. Deze heeft mij al heel lang beroepsmatig bezig gehouden in mijn werk als dagvoorzitter, procesbegeleider en gespreksleider bij allianties tussen bedrijven. Mijn rol daarbij was vaak wat wel ‘holding the space’ wordt genoemd of te wel het realiseren en behoeden van de ideale randvoorwaarden (sfeer en ruimte) voor het kunnen voeren van een ‘rationele’ conversatie over soms heel lastige samenwerkingsvraagstukken. Dat betekent bijvoorbeeld dat partijen, ondanks de evidente vaak emotioneel beleefde tegenstellingen, geduldig naar elkaar blijven luisteren (temporantia), de moed behouden om de dingen te zeggen die gezegd moeten worden (fortitudo), voorzichtigheid en zuiverheid blijven betrachten in hun denkproces (prudentia) en ‘gaan’ voor rationele oplossingen (justitia); kortom, de optimale instelling ten behoeve van een goed gesprek, iets dat tegenwoordig met alle polarisatie en emoties in standpunten, zeker geen vanzelfsprekendheid is. Men is vaak al zo verdeeld in opvattingen en vernauwd in het denken, dat er feitelijk amper naar elkaar geluisterd wordt, niet gezegd wordt wat men eigenlijk denkt, niet meer de moeite genomen wordt echt na te denken en ten slotte als het beter uitkomt opportunisme troef laat zijn. Als die rationele conversatie steeds moeilijker wordt, dan is de vraag hoe kom je nog nog tot vruchtbare samenwerking om de vele (mondiale) vraagstukken gezamenlijk op te pakken? Lastig of niet, leuk of niet, dat is ‘de uitdaging waar u voor staat’, kregen de conferentie bezoekers van de oude Chomsky te horen. De toon was gezet.
Hoe komen we dan uit die ‘doom-loop’ van denken en handelen die volgens Chomsky naar de afgrond leidt? Ooit heb ik geleerd, dat je om relationele drama’s te voorkomen buiten de ‘loop’ van de dramadriehoek moet blijven. Die driehoek ontstaat, kort gezegd, omdat mensen in lastige situaties wisselende rollen gaan spelen, dan weer als agressor (’ik zal je leren’), dan weer als slachtoffer (‘jij begon’) en dan weer als redder (‘ik ga je helpen’); rolwisselingen die zich eindeloos kunnen blijven herhalen, onderlinge relaties steeds complexer maken en betrokkenen meestal meesleuren in de negatieve spiraal die naar nog meer ellende cq drama leidt. Een goed voorbeeld is misschien de huidige internationale politiek. Deze lijkt in het geval van de strijd in Oekraïne volledig in de ban te zijn van dit alles opzuigende en beheersende rollenspel. Het gevolg is, dat conform de aloude logica van het polariserende en moraliserende tweedeling-denken de wereld geopolitiek zonder enige nuance in deugende en niet deugende stukken wordt gehakt en verdere escalatie onvermijdelijk lijkt. Daarbij biedt de uit de mottenballen gehaalde macht-retoriek uit de ‘koude oorlog’ het conceptuele decorum om de ingenomen posities verbaal te rechtvaardigen. En tot de vijand volledig verslagen is, moet ondertussen de klimaatproblematiek maar even met lippendienst genoegen nemen. Kortom, al met al een zeer verontrustende situatie en hoog tijd om ons af te vragen of dit onzalige dramatisch aflopende machtsspel waarvan we allemaal de weinig overtuigende hoofdrolspelers kennen, wel de weg is die gevolgd moet worden en we niet met deze doom-loop moeten breken. In ieder geval hebben we volgens Chomsky hele andere en urgentere prioriteiten.
Ik denk dat Chomsky gelijk heeft. Behoud van de rationele conversatie en versterken van het moreel-ethisch vermogen vormen de basis voor de immense gezamenlijke uitdaging waarvoor we als mensheid staan: vrede en leven op aarde. Fair enough. Als we er nu eens mee beginnen die doelen vast te houden en heel pragmatisch bij alles wat in ons dagelijkse leven tegenkomen consequent blijven volgen. Ik weet bijna zeker dat de eerste noodzakelijke veranderingen in ons leven zich al binnen vijf minuten zullen aankondigen.
De link naar de inleiding van Noam Chomsky (vanaf min 7):
OBSERVATIONS 